اکینوکوکوس گرانولوزوس (Echinococcus granulosus): کرم نواری سگ و عامل کیست هیداتید (Hydatid Disease)

اکینوکوکوس گرانولوزوس (Echinococcus granulosus)، که گاهی به آن “کرم نواری سگ” (Dog Tapeworm) نیز گفته می‌شود، یک انگل روده‌ای بسیار کوچک از سستودها، راسته سیکلوفیلیده و خانواده تنییدها است. این انگل عامل بیماری مزمن و بالقوه جدی اکینوکوکوزیس کیستیک (Cystic Echinococcosis – CE) یا همان بیماری کیست هیداتید (Hydatid Disease) در انسان و بسیاری از پستانداران اهلی و وحشی است. انسان در این چرخه زندگی به عنوان میزبان واسط تصادفی عمل می‌کند و با بلع تخم‌های انگل، دچار فرم لاروی آن یعنی کیست هیداتید (Hydatid Cyst) می‌شود. این بیماری در مناطق پرورش دام، به ویژه گوسفند، در سراسر جهان شایع است.

مرفولوژی کرم بالغ و تخم‌ها

• کرم بالغ: کرم‌های بالغ اکینوکوکوس گرانولوزوس از کوچکترین سستودها هستند، با طولی حدود 3 تا 6 میلی‌متر. بدن آن‌ها از یک اسکولکس، گردن کوتاه و معمولاً 3 تا 5 پروگلوتید تشکیل شده است:
  • اسکولکس (Scolex): دارای چهار بادکش و یک روستلوم مسلح با دو ردیف قلاب است.
  • پروگلوتید گراوید (Gravid Proglottid): آخرین پروگلوتید، تنها پروگلوتید گراوید است که از بدن کرم جدا می‌شود. سوراخ تناسلی (Genital Pore) در این گونه در بخش قدامی (جلویی) پروگلوتید بالغ قرار دارد که یکی از ویژگی‌های مورفولوژیک افتراقی آن از E. multilocularis است.
• تخم‌ها (Egg): تخم‌های اکینوکوکوس گرانولوزوس از نظر ظاهری کاملاً غیر قابل افتراق از تخم‌های سایر گونه‌های Taenia و Echinococcus هستند. تخم‌ها کروی یا بیضی شکل (حدود 30-45 میکرومتر قطر) و دارای یک لایه خارجی ضخیم، شعاعی و مخطط هستند. در داخل تخم، یک جنین شش قلابی (انکوسفر/هگزاکانت) وجود دارد که عفونت‌زا است.
• کیست هیداتید (Hydatid Cyst – فرم لاروی): این فرم در میزبان واسط و انسان تشکیل می‌شود و مهم‌ترین جنبه بالینی انگل است. کیست هیداتید معمولاً کروی یا بیضی‌شکل و دارای ساختاری سه لایه است:
  • لایه پری‌کیست (Pericyst): لایه خارجی و فیبروز که توسط بافت میزبان در پاسخ به انگل تشکیل می‌شود.
  • لایه لایه‌ای (Laminated Layer): لایه میانی، بدون سلول، سفید و ارتجاعی که توسط خود انگل تولید می‌شود و نقش محافظتی دارد.
  • لایه زاینده (Germinal Layer): داخلی‌ترین لایه که سلولی و زنده است. این لایه مسئول تولید مایع کیست، کپسول‌های جوجه‌زا (Brood Capsules) و پروتواسکولکس‌ها (Protoscoleces – فرم‌های نارس اسکولکس که پتانسیل تبدیل شدن به کرم بالغ را دارند) است. پروتواسکولکس‌ها و کپسول‌های جوجه‌زا به صورت رسوب در ته مایع کیست جمع می‌شوند که به آن شن هیداتید (Hydatid Sand) گفته می‌شود. کیست هیداتید اغلب تک‌حفره‌ای (Unilocular) است اما ممکن است دارای کیست‌های دختری (Daughter Cysts) در داخل خود نیز باشد.

چرخه زندگی (Life Cycle)

اکینوکوکوس گرانولوزوس دارای یک چرخه زندگی غیرمستقیم است که عمدتاً بین سگ‌ها و نشخوارکنندگان (به ویژه گوسفند) جریان دارد و انسان میزبان واسط تصادفی است:

1. میزبان نهایی: عمدتاً سگ‌ها و سایر سگ‌سانان (مانند روباه‌ها، کایوت‌ها) میزبان نهایی هستند. کرم‌های بالغ در روده کوچک آن‌ها زندگی می‌کنند.
2. دفع تخم: تخم‌های انگل همراه با مدفوع سگ‌های آلوده دفع شده و در محیط (خاک، آب، پوشش گیاهی) پخش می‌شوند. تخم‌ها در برابر شرایط محیطی نسبتاً مقاوم هستند.
3. مصرف تخم توسط میزبان واسط: نشخوارکنندگان اهلی (مانند گوسفند، گاو، بز، خوک) و وحشی (مانند آهو) میزبانان واسط اصلی هستند. آن‌ها با چرا در مراتع یا نوشیدن آب آلوده به مدفوع سگ‌ها، تخم‌ها را بلعیده و آلوده می‌شوند.
4. تکامل لارو در میزبان واسط: در روده میزبان واسط، تخم‌ها باز شده و لاروهای انکوسفر آزاد می‌شوند. انکوسفرها از دیواره روده نفوذ کرده و از طریق جریان خون به اندام‌های مختلف، به ویژه کبد (شایع‌ترین محل) و ریه‌ها (دومین محل شایع)، و گاهی مغز، استخوان‌ها و سایر بافت‌ها مهاجرت می‌کنند. در این اندام‌ها، انکوسفرها به تدریج به کیست هیداتید تبدیل می‌شوند. رشد کیست بسیار آهسته است و ممکن است سال‌ها طول بکشد تا به اندازه کافی بزرگ شود.
5. عفونت میزبان نهایی: سگ‌ها با مصرف احشاء خام یا نیم‌پز دام‌های آلوده (به ویژه کبد و ریه حاوی کیست هیداتید زنده) آلوده می‌شوند. پروتواسکولکس‌های داخل کیست در روده سگ به کرم بالغ تبدیل می‌شوند.
6. عفونت انسان (میزبان واسط تصادفی): انسان به عنوان میزبان واسط تصادفی و بن‌بست عمل می‌کند. انسان با بلع تصادفی تخم‌های اکینوکوکوس گرانولوزوس (از طریق تماس نزدیک با سگ‌های آلوده، دست زدن به خاک آلوده، یا مصرف آب و غذای آلوده به مدفوع سگ)، آلوده می‌شود. در انسان نیز، لاروها در بافت‌ها (عمدتاً کبد و ریه) کیست هیداتید را تشکیل می‌دهند.

اپیدمیولوژی و مناطق شیوع

اکینوکوکوس گرانولوزوس دارای پراکندگی جهانی است، اما در مناطقی که سیستم پرورش دام سنتی (به ویژه گوسفند) رایج است و سگ‌ها دسترسی آزاد به لاشه‌ها و احشاء دام‌های آلوده دارند، شیوع بیشتری دارد. این مناطق شامل کشورهای حوزه مدیترانه، خاورمیانه (از جمله ایران)، شمال آفریقا، آمریکای جنوبی (به ویژه آرژانتین، شیلی، اروگوئه)، استرالیا و نیوزلند است. عوامل خطر برای انسان عبارتند از: داشتن سگ‌های خانگی آلوده، تماس با سگ‌های گله، زندگی در مناطق روستایی، و بهداشت فردی نامناسب.

بیماری‌زایی و علائم بالینی (اکینوکوکوزیس کیستیک – CE)

بیماری کیست هیداتید یک بیماری مزمن است که اغلب برای سال‌ها (5 تا 20 سال) بدون علامت باقی می‌ماند. علائم بالینی زمانی بروز می‌کنند که کیست به اندازه کافی بزرگ شده باشد و به بافت‌های اطراف فشار وارد کند یا دچار عوارض شود.

• محل استقرار کیست:
  • کبد (60-70% موارد): شایع‌ترین محل درگیری. علائم شامل درد مبهم در قسمت فوقانی شکم، احساس پری یا سنگینی، هپاتومگالی (بزرگ شدن کبد). در صورت فشار به مجاری صفراوی، زردی یا کلانژیت (التهاب مجاری صفراوی) ممکن است رخ دهد.
  • ریه (20-30% موارد): دومین محل شایع. علائم شامل سرفه مزمن، درد قفسه سینه، تنگی نفس و هموپتزی (خلط خونی).
  • سایر اندام‌ها (نادرتر): طحال، کلیه‌ها، استخوان‌ها (کیست‌های استخوانی می‌توانند باعث درد و شکستگی‌های پاتولوژیک شوند)، مغز (علائم عصبی مانند تشنج، سردرد، اختلالات حرکتی/حسی)، قلب، چشم و بافت‌های نرم.
• عوارض کیست:
  • پارگی کیست (Rupture): یکی از خطرناک‌ترین عوارض. پارگی ممکن است خودبخودی، تروماتیک، یا در حین اقدامات تشخیصی/درمانی رخ دهد. محتویات کیست (مایع، پروتواسکولکس‌ها) می‌توانند به فضای پلور، صفاق یا مجاری صفراوی ریخته شوند. این امر می‌تواند منجر به واکنش‌های آلرژیک شدید تا شوک آنافیلاکتیک (به دلیل مواد پروتئینی کیست)، تب، کهیر و درد شدید شود. همچنین، پراکنده شدن پروتواسکولکس‌ها می‌تواند منجر به هیداتیدوزیس ثانویه (Secondary Hydatidosis) شود، به این معنی که کیست‌های جدیدی در محل‌های مختلف ایجاد می‌شوند.
  • عفونت باکتریایی ثانویه (Bacterial Superinfection): کیست ممکن است عفونی شود که منجر به آبسه و علائم عفونت سیستمیک (تب، لرز، درد) می‌شود.

تشخیص آزمایشگاهی

تشخیص بیماری کیست هیداتید بر اساس یافته‌های تصویربرداری و آزمایش‌های سرولوژی است:

• تصویربرداری: روش‌های اصلی برای شناسایی و ارزیابی کیست‌ها.
  • سونوگرافی (Ultrasound): روش انتخابی برای غربالگری و تشخیص کیست‌های کبدی و برخی کیست‌های شکمی. کیست‌های هیداتید دارای ویژگی‌های سونوگرافیک خاصی هستند (مانند وجود کیست‌های دختری، شن هیداتید، غشای شناور).
  • CT Scan و MRI: برای ارزیابی دقیق‌تر اندازه، محل، ارتباط با عروق و سایر ارگان‌ها، و تشخیص کیست‌های در مکان‌های پیچیده (مانند مغز، استخوان) و همچنین عوارض (مانند پارگی).
  • رادیوگرافی قفسه سینه: برای کیست‌های ریوی.
• سرولوژی (Serology): آزمایش خون برای تشخیص آنتی‌بادی‌های ضد اکینوکوکوس گرانولوزوس.
  • ELISA: تست غربالگری اولیه.
  • Western Blot (WB): تست تایید کننده با حساسیت و اختصاصیت بالا.
  • نکته: نتایج سرولوژی منفی، به خصوص در کیست‌های ریوی یا کلسیفیه شده، دلیل بر عدم وجود بیماری نیست.
• آسپیراسیون مایع کیست: در گذشته به عنوان روش تشخیصی استفاده می‌شد، اما به دلیل خطر پارگی کیست و شوک آنافیلاکتیک، امروزه به ندرت و فقط در شرایط خاص (تحت پوشش داروهای ضد انگل و در مراکز مجهز) انجام می‌شود.

پیشگیری و کنترل

پیشگیری از بیماری کیست هیداتید نیازمند رویکردی چند جانبه و آموزش عمومی است:

• بهداشت فردی: شستشوی کامل دست‌ها با آب و صابون پس از تماس با سگ‌ها، خاک، و قبل از تهیه و مصرف غذا.
• عدم تغذیه سگ‌ها با احشاء خام: این مهمترین اقدام برای قطع چرخه زندگی انگل است. به هیچ وجه نباید احشاء خام دام‌های کشتار شده (به ویژه کبد و ریه) را به سگ‌ها داد.
• درمان منظم و دوره‌ای سگ‌ها: درمان سگ‌ها (به ویژه سگ‌های گله و سگ‌های روستایی) با داروهای ضد کرم مؤثر (مانند پرازیکوانتل) برای از بین بردن کرم‌های بالغ اکینوکوکوس گرانولوزوس در روده آن‌ها.
• مدیریت بهداشتی کشتارگاه‌ها: دفع صحیح و بهداشتی احشاء آلوده دام‌ها.
• آموزش بهداشت عمومی: آگاهی‌بخشی به جوامع، به ویژه در مناطق روستایی و دامپروری، در مورد چرخه زندگی انگل و راه‌های پیشگیری.
• شستشوی میوه‌ها و سبزیجات: شستشوی کامل میوه‌ها و سبزیجاتی که ممکن است با مدفوع سگ آلوده شده باشند.

درمان

درمان بیماری کیست هیداتید بسته به اندازه، محل، تعداد کیست‌ها و وضعیت بالینی بیمار متفاوت است:

• جراحی (Surgery): درمان اصلی و استاندارد برای کیست‌های علامت‌دار و قابل دسترس است. هدف، برداشتن کامل کیست با حفظ بافت سالم اطراف و جلوگیری از انتشار محتویات کیست است. روش‌های جراحی مختلفی وجود دارد.
• درمان دارویی (Medical Treatment):
  • آلبندازول (Albendazole): داروی اصلی برای درمان. معمولاً قبل و بعد از جراحی برای کاهش خطر عود و در موارد غیر قابل جراحی یا متعدد برای مهار رشد کیست تجویز می‌شود. دوز و مدت زمان درمان توسط پزشک متخصص تعیین می‌شود (معمولاً حداقل 3 تا 6 ماه).
  • پرازیکوانتل (Praziquantel): در برخی پروتکل‌ها ممکن است به آلبندازول اضافه شود، به خصوص برای از بین بردن پروتواسکولکس‌های آزاد شده.
• PAIR (Puncture-Aspiration-Injection-Reaspiration): روشی کم تهاجمی (Minimally Invasive) است که تحت هدایت سونوگرافی یا سی‌تی اسکن انجام می‌شود. در این روش، کیست سوراخ شده، مایع آن آسپیره می‌شود، یک ماده اسکولیسیدال (کشنده انگل مانند اتانول 95% یا هیپرتونیک سالین) به داخل کیست تزریق شده و پس از مدت زمان مشخصی مجدداً آسپیره می‌شود. این روش برای کیست‌های کبدی و گاهی کلیوی مناسب است و باید تحت پوشش داروهای ضد انگل (آلبندازول) انجام شود تا خطر شوک آنافیلاکتیک و هیداتیدوزیس ثانویه کاهش یابد.
• مشاهده و پیگیری (Watch and Wait): در برخی کیست‌های کوچک، بدون علامت و غیرفعال (کلسیفیه شده)، ممکن است فقط مشاهده و پیگیری منظم توصیه شود.