تانیا ساجیناتا (Taenia saginata): کرم نواری گوشت گاو

تانیا ساجیناتا (Taenia saginata) که به طور عامیانه با عنوان “کرم نواری گوشت گاو” (Beef Tapeworm) شناخته می‌شود، یک انگل روده‌ای بزرگ از دسته سستودها، راسته سیکلوفیلیده و خانواده تنییدها است. این انگل از طریق مصرف گوشت گاو خام یا نیم‌پز آلوده به فرم لاروی خود، انسان را آلوده می‌کند و عامل بیماری تنییازیس ساجیناتا (Taeniasis saginata) است. برخلاف Taenia solium (کرم نواری خوک)، Taenia saginata در انسان باعث فرم لاروی بیماری (سیستی‌سرکوزیس) نمی‌شود و عفونت انسانی تنها محدود به کرم بالغ در روده است. این انگل در سراسر جهان شایع است، به خصوص در مناطقی که مصرف گوشت گاو خام یا خوب پخته نشده رایج است.

مرفولوژی کرم بالغ و تخم‌ها

• کرم بالغ: تانیا ساجیناتا یکی از بزرگترین کرم‌های نواری انسانی است که می‌تواند به طول 4 تا 12 متر (و گاهی تا 25 متر) برسد. بدن آن از اسکولکس، گردن و استروبیلا (شامل هزاران پروگلوتید) تشکیل شده است.
  • اسکولکس (Scolex): کروی‌شکل و حدود 1.5 تا 2 میلی‌متر قطر دارد. دارای چهار بادکش قوی است اما فاقد روستلوم و قلاب است. این ویژگی (عدم وجود قلاب) وجه تمایز اصلی آن از Taenia solium (که دارای قلاب است) در اسکولکس است.
  • پروگلوتیدهای بالغ (Mature Proglottids): مربع‌شکل هستند و دارای یک سوراخ تناسلی (Genital Pore) در یک طرف هستند.
  • پروگلوتیدهای گراوید (Gravid Proglottids): مستطیل‌شکل و کشیده (طولانی‌تر از عرض) هستند و مملو از رحم منشعبی هستند که حاوی هزاران تخم است. تعداد انشعابات رحم در تانیا ساجیناتا بین 15 تا 30 انشعاب در هر طرف (بیشتر از Taenia solium که 7 تا 13 انشعاب دارد) است. این پروگلوتیدها بسیار متحرک هستند و می‌توانند فعالانه از مقعد خارج شده و روی لباس زیر یا ملحفه حرکت کنند.
• تخم‌ها (Egg): تخم‌های Taenia saginata از نظر ظاهری غیر قابل افتراق از تخم‌های Taenia solium و Echinococcus spp. هستند. تخم‌ها کروی یا بیضی شکل (حدود 30-45 میکرومتر قطر) و دارای یک لایه خارجی ضخیم، شعاعی و مخطط هستند. در داخل تخم، یک جنین شش قلابی (انکوسفر/هگزاکانت) وجود دارد.

چرخه زندگی (Life Cycle)

تانیا ساجیناتا دارای یک چرخه زندگی غیرمستقیم با دو میزبان است:

1. میزبان نهایی: انسان تنها میزبان نهایی شناخته شده برای Taenia saginata است. کرم‌های بالغ در روده کوچک انسان زندگی می‌کنند.
2. دفع پروگلوتید/تخم: پروگلوتیدهای گراوید (حاوی هزاران تخم) از انتهای کرم جدا شده و ممکن است به صورت فعال از مقعد خارج شوند یا همراه مدفوع دفع گردند. پس از خشک شدن، پروگلوتیدها متلاشی شده و تخم‌ها آزاد می‌شوند.
3. مصرف تخم توسط میزبان واسط: گاوها و سایر گاوهای اهلی (میزبان واسط) با خوردن علوفه یا آبی که با مدفوع انسان آلوده به تخم‌های انگل شده، آلوده می‌شوند.
4. تکامل لارو در گاو: در روده گاو، تخم‌ها باز شده و لاروهای انکوسفر آزاد می‌شوند. انکوسفرها از دیواره روده نفوذ کرده و وارد جریان خون می‌شوند. سپس به عضلات مخطط (به ویژه زبان، دیافراگم، قلب، عضلات جونده) مهاجرت کرده و طی 12 تا 15 هفته به فرم لاروی عفونت‌زا به نام کیستی‌سرکوس بوتریس (Cysticercus bovis) تبدیل می‌شوند. کیستی‌سرکوس بوتریس یک کیسه کوچک (به اندازه یک نخود) پر از مایع است که یک اسکولکس وارونه را در خود جای داده است.
5. عفونت انسان: انسان با مصرف گوشت گاو خام یا نیم‌پز (حاوی کیستی‌سرکوس بوتریس زنده) آلوده می‌شود.
6. بلوغ در روده انسان: در روده کوچک انسان، کیستی‌سرکوس از دیواره‌ی کیستی خود خارج می‌شود، اسکولکس آن به دیواره روده می‌چسبد و طی 8 تا 10 هفته شروع به تولید پروگلوتیدها می‌کند و به کرم بالغ تبدیل می‌شود. کرم بالغ می‌تواند سال‌ها در روده انسان زندگی کند.

اپیدمیولوژی و مناطق شیوع

تانیا ساجیناتا دارای پراکندگی جهانی است. این انگل در مناطقی که پرورش گاو رواج دارد و روش‌های بهداشتی نامناسب (مانند استفاده از فاضلاب خام برای آبیاری مزارع) و عادت‌های غذایی (مانند مصرف گوشت گاو به صورت استیک آبدار، کباب نیم‌پز، ساشیمی گوشت، یا روش‌های طبخ محلی که گوشت را به خوبی نمی‌پزند) وجود دارد، شایع‌تر است. کشورهای آفریقایی، خاورمیانه، شرق اروپا و آمریکای لاتین از مناطق با شیوع بالاتر هستند. در برخی مناطق ایران نیز به دلیل مصرف گوشت گاو نیم‌پز و شرایط بهداشتی خاص، این انگل مشاهده می‌شود.

بیماری‌زایی و علائم بالینی (تنییازیس ساجیناتا)

عفونت با کرم بالغ تانیا ساجیناتا (تنییازیس ساجیناتا) معمولاً بدون علامت (آسیمپتوماتیک) است. علائم در صورت بروز معمولاً خفیف و غیر اختصاصی هستند:

• خروج پروگلوتیدها: شایع‌ترین و اغلب تنها علامت، خروج فعالانه و خودبخودی پروگلوتیدهای گراوید از مقعد است. این پروگلوتیدها متحرک بوده و ممکن است باعث احساس حرکت، ناراحتی، یا خارش در ناحیه پری‌آنال شوند.
• علائم گوارشی: درد خفیف یا مبهم شکم، تهوع، بی‌اشتهایی یا افزایش اشتها، اسهال یا یبوست متناوب.
• عوارض نادر: انسداد روده (به دلیل تعداد زیاد کرم‌ها یا توده پروگلوتیدها)، آپاندیسیت یا کلانژیت (التهاب مجاری صفراوی) ناشی از مهاجرت پروگلوتیدها.
• کاهش وزن: در موارد مزمن و شدید.
• عدم بروز سیستی‌سرکوزیس: برخلاف Taenia solium، انسان با بلع تخم‌های Taenia saginata دچار سیستی‌سرکوزیس (عفونت لاروی در بافت‌ها) نمی‌شود.

تشخیص آزمایشگاهی

تشخیص تنییازیس ساجیناتا معمولاً بر پایه یافتن پروگلوتیدها یا تخم‌های انگل در مدفوع است:

• یافتن پروگلوتیدهای گراوید: تشخیص قطعی اغلب با مشاهده پروگلوتیدهای گراوید جدا شده از کرم که فعالانه از مقعد خارج می‌شوند یا در مدفوع یافت می‌شوند. برای افتراق از Taenia solium، پروگلوتیدها را فشرده کرده و انشعابات رحم را رنگ‌آمیزی می‌کنند. در T. saginata تعداد انشعابات رحم 15 تا 30 عدد در هر طرف است.
• یافتن تخم‌ها در مدفوع: تخم‌ها در نمونه‌های مدفوع با روش‌های مستقیم یا تغلیظ (مانند فرمالین-اتر) قابل مشاهده هستند. نکته بسیار مهم: تخم‌های Taenia saginata از نظر ظاهری از تخم‌های Taenia solium و Echinococcus spp. قابل افتراق نیستند. بنابراین، برای تشخیص قطعی گونه، باید پروگلوتیدها یا اسکولکس یافت شود.
• روش‌های مولکولی: در موارد خاص، تست‌های PCR یا سایر روش‌های مولکولی می‌توانند برای افتراق گونه‌ها از نمونه مدفوع یا پروگلوتیدها استفاده شوند.
• تست نوار چسب (Perianal Scotch Tape Test): گاهی اوقات برای جمع‌آوری تخم‌هایی که در اطراف مقعد قرار گرفته‌اند، استفاده می‌شود، هرچند که برای Enterobius vermicularis شایع‌تر است.

پیشگیری و کنترل

پیشگیری از تنییازیس ساجیناتا با قطع چرخه زندگی انگل امکان‌پذیر است:

• پخت کامل گوشت گاو: مهمترین راه پیشگیری، پخت کامل گوشت گاو است. دمای حداقل 56 درجه سانتی‌گراد به مدت 5 دقیقه کیستی‌سرکوس را از بین می‌برد.
• فریز کردن گوشت: نگهداری گوشت گاو در دمای -5 درجه سانتی‌گراد به مدت حداقل 5 روز یا -15 درجه سانتی‌گراد به مدت 3 روز نیز لاروها را از بین می‌برد.
• بازرسی بهداشتی دام و گوشت: بازرسی دقیق گوشت گاو در کشتارگاه‌ها برای شناسایی و حذف لاشه‌های آلوده به کیستی‌سرکوس بوتریس.
• بهداشت فردی و محیطی: آموزش بهداشت عمومی در مورد شستشوی دست‌ها، دفع بهداشتی فاضلاب انسانی و جلوگیری از آلودگی مراتع و علوفه دام با مدفوع انسان.
• درمان بیماران: درمان سریع افراد آلوده برای جلوگیری از انتشار تخم‌های انگل.

درمان

داروی انتخابی برای درمان تنییازیس ساجیناتا، پرازیکوانتل (Praziquantel) است. این دارو با یک تک دوز خوراکی (معمولاً 5 تا 10 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن) بسیار مؤثر است و باعث فلج کرم می‌شود. پس از درمان، معمولاً توصیه می‌شود که مدفوع برای 3 ماه بررسی شود تا از ریشه‌کن شدن کامل انگل اطمینان حاصل شود. نیکلوزامید (Niclosamide) نیز یک جایگزین مؤثر است.