دیفیلوبوتریوم لاتوم (Diphyllobothrium latum): کرم نواری پهن ماهی و عامل دیفیلوبوتریازیس
دیفیلوبوتریوم لاتوم (Diphyllobothrium latum)، که به طور عامیانه با عنوان “کرم نواری پهن ماهی” (Broad Fish Tapeworm) شناخته میشود، بزرگترین کرم نواری است که انسان را آلوده میکند. این انگل از راسته سودوفیلیده است و عامل بیماری دیفیلوبوتریازیس (Diphyllobothriasis) میباشد. اهمیت پزشکی این انگل نه تنها به دلیل اندازه چشمگیرش است، بلکه به توانایی آن در رقابت با میزبان بر سر جذب ویتامین B12 نیز مرتبط است که میتواند منجر به کمخونی مگالوبلاستیک (کمخونی کمبود ویتامین B12) شود.
مرفولوژی کرم بالغ و تخمها
- کرم بالغ: دیفیلوبوتریوم لاتوم میتواند به طول چشمگیر 4 تا 15 متر (و گاهی تا 25 متر) برسد و حاوی 3000 تا 4000 پروگلوتید است.
- اسکولکس (Scolex): کشیده و به شکل بادامی است و به جای بادکشهای معمول (suckers)، دارای دو شیار طولی (Bothria) در سطح شکمی و پشتی است که به آن کمک میکند به مخاط روده بچسبد.
- گردن: طولانی و باریک است.
- پروگلوتیدها (Proglottids): ویژگی بارز پروگلوتیدهای بالغ و گراوید این انگل این است که عرض آنها از طولشان بیشتر است (Wider than long). هر پروگلوتید دارای یک سوراخ تناسلی مرکزی (Central Genital Pore) و یک رحم به شکل گل رز (Rosette-shaped Uterus) در مرکز است که تخمها را تولید میکند. پروگلوتیدهای گراوید ممکن است به صورت زنجیرههای طولانی از بدن کرم جدا شوند.
- تخمها (Egg): تخمهای دیفیلوبوتریوم لاتوم بسیار مشخص و قابل شناسایی هستند:
- اندازه و شکل: بیضیشکل و نسبتاً بزرگ (حدود 55-75 میکرومتر در 40-50 میکرومتر).
- پوسته: دارای یک پوسته نسبتاً ضخیم و قهوهای مایل به زرد هستند.
- دربک (Operculum): ویژگی بارز این تخمها، وجود یک دربک یا کلاهک (Operculum) در یک قطب است که هنگام خروج لارو (کوراسیدیوم) باز میشود. در قطب مقابل نیز معمولاً یک برآمدگی کوچک یا گرهک (knob) وجود دارد.
- وضعیت جنینی: تخمها در هنگام دفع از مدفوع نابالغ (Immature) هستند و حاوی جنین نیستند. تکامل جنین در آب صورت میگیرد.


چرخه زندگی (Life Cycle)
دیفیلوبوتریوم لاتوم دارای یک چرخه زندگی پیچیده است که به دو میزبان واسط نیاز دارد:
- دفع تخم: تخمهای نابالغ و غیرجنینی از طریق مدفوع انسان یا سایر میزبانان نهایی (مانند سگ، گربه، خرس) به آبهای شیرین (دریاچهها و رودخانهها) راه مییابند.
- تکامل در آب: در آب، تخمها طی 9 تا 12 روز در دمای مناسب (15-25 درجه سانتیگراد) تکامل یافته و لارو مژکدار و آزادشناور به نام کوراسیدیوم (Coracidium) از طریق دربک تخم خارج میشود.
- عفونت میزبان واسط اول (سختپوست): کوراسیدیوم توسط یک سختپوست کوچک آب شیرین (Crustacean) از راسته کوپپودا (Copepoda)، به ویژه گونههای Cyclops یا Diaptomus، بلعیده میشود (میزبان واسط اول).
- تکامل در سختپوست: در بدن سختپوست، کوراسیدیوم به لارو مرحله دوم به نام پرو سرکوئید (Procercoid) تبدیل میشود.
- عفونت میزبان واسط دوم (ماهی): سختپوست آلوده توسط یک ماهی آب شیرین کوچک (Small Freshwater Fish)، مانند ماهی آزاد، اوزونبرون یا قزلآلا، بلعیده میشود (میزبان واسط دوم).
- تکامل در ماهی: در بدن ماهی، پروسرکوئید به بافت عضلانی یا سایر اندامهای ماهی مهاجرت کرده و به لارو عفونتزا به نام پلرو سرکوئید (Plerocercoid) تبدیل میشود. پلروسرکوئیدها به شکل کرممانند سفید رنگی هستند که “لارو اسپارگانوم” (Sparganum larvae) نیز نامیده میشوند.
- انتقال به ماهیهای بزرگتر (میزبان پاراتنیک): ماهیهای کوچک آلوده ممکن است توسط ماهیهای بزرگتر و شکارچی (مانند ماهی آزاد، سوف، پایک) خورده شوند. در این ماهیهای بزرگتر، پلروسرکوئیدها بدون تغییر به مرحله بعدی، در بافتها باقی میمانند و ماهیهای بزرگتر به عنوان میزبان پاراتنیک (Paratenic Host) عمل میکنند.
- عفونت انسان (میزبان نهایی): انسان با مصرف ماهیهای آب شیرین خام یا نیمپز (حاوی لارو پلروسرکوئید زنده)، آلوده میشود.
- بلوغ کرم در انسان: در روده کوچک انسان، لارو پلروسرکوئید آزاد شده، به دیواره روده میچسبد و طی 3 تا 6 هفته به کرم بالغ تبدیل میشود. کرم بالغ میتواند برای چندین سال در روده انسان زندگی کند.

اپیدمیولوژی و مناطق شیوع
دیفیلوبوتریازیس در مناطق وسیعی از جهان که مصرف ماهیهای آب شیرین خام یا نیمپز رایج است، شیوع دارد. این مناطق شامل:
- شمال اروپا: به ویژه کشورهای اسکاندیناوی (فنلاند، سوئد).
- روسیه و جمهوریهای شوروی سابق: به خصوص مناطق دریاچه بایکال.
- آمریکای شمالی: بخشهایی از کانادا و ایالات متحده (به ویژه اطراف دریاچههای بزرگ).
- آسیا: بخشهایی از ژاپن، کره، چین و اسرائیل (ناشی از مصرف ماهیهای وارداتی).
- آمریکای جنوبی: بخشهایی از شیلی و پرو.
در ایران، موارد اندکی از این انگل گزارش شده است که معمولاً مربوط به مناطق شمالی کشور و مصرف ماهیهای آب شیرین از دریای خزر یا رودخانههای منتهی به آن میباشد. انتقال آلودگی از طریق ماهیهای وارداتی نیز محتمل است. عوامل خطر شامل عادتهای غذایی (مانند سوشی، ساشیمی، ماهی دودی یا نمکسود شده که به اندازه کافی حرارت ندیدهاند) و استفاده از فاضلاب خام انسانی در آبهای شیرین است.
بیماریزایی و علائم بالینی (دیفیلوبوتریازیس)
عفونت با دیفیلوبوتریوم لاتوم اغلب بدون علامت (آسیمپتوماتیک) است. علائم در صورت بروز معمولاً خفیف و غیر اختصاصی هستند:
- علائم گوارشی: درد شکم، تهوع، اسهال یا یبوست متناوب، احساس پری شکم.
- مشاهده پروگلوتیدها: ممکن است بیمار متوجه خروج قطعات کرم (پروگلوتیدها) از مدفوع شود.
- کمخونی مگالوبلاستیک (Megaloblastic Anemia): مهمترین و جدیترین تظاهر بالینی دیفیلوبوتریازیس، کمبود ویتامین B12 و در نتیجه کمخونی مگالوبلاستیک است. این انگل، به ویژه اگر در بخشهای ابتدایی روده کوچک (ژژنوم) مستقر باشد، میتواند با جذب فعال و رقابت بر سر ویتامین B12 (کوبالامین)، جذب این ویتامین توسط میزبان را به شدت کاهش دهد. علائم کمخونی شامل ضعف، خستگی، تنگی نفس، رنگپریدگی، و در موارد شدیدتر، علائم نوروپاتی (مانند بیحسی و گزگز در اندامها) میباشد.
تشخیص آزمایشگاهی
تشخیص دیفیلوبوتریازیس با یافتن تخمهای مشخص یا پروگلوتیدهای انگل در مدفوع صورت میگیرد:
- یافتن تخمها در مدفوع: شایعترین روش تشخیص، مشاهده میکروسکوپی تخمهای بیضیشکل، دارای دربک و نابالغ در نمونههای مدفوع (با روشهای مستقیم یا تغلیظ).
- یافتن پروگلوتیدها در مدفوع: مشاهده پروگلوتیدهای دفع شده (که عرض آنها بیشتر از طولشان است و رحم رزتشکل مرکزی دارند) نیز میتواند به تشخیص کمک کند.
- آزمایش خون: در صورت وجود کمخونی، تستهای خونی (شمارش کامل سلولهای خونی، سنجش سطح ویتامین B12) میتوانند کمخونی مگالوبلاستیک را تایید کنند.
پیشگیری و کنترل
پیشگیری از دیفیلوبوتریازیس بر اساس قطع چرخه زندگی انگل است:
- پخت کامل ماهی: مهمترین راه پیشگیری، پخت کامل ماهیهای آب شیرین است. حرارت 56 درجه سانتیگراد به مدت 5 دقیقه یا 50 درجه سانتیگراد به مدت 10 دقیقه لارو پلروسرکوئید را از بین میبرد.
- فریز کردن ماهی: نگهداری ماهی در دمای -10 درجه سانتیگراد به مدت 24 ساعت یا -20 درجه سانتیگراد به مدت 7 روز نیز لاروها را از بین میبرد.
- دفع بهداشتی فاضلاب: جلوگیری از آلودگی آبهای شیرین (دریاچهها و رودخانهها) با فاضلاب خام انسانی.
- عدم مصرف ماهی خام یا نیمپز: خودداری از مصرف غذاهایی مانند سوشی، ساشیمی، یا ماهیهای دودی/نمکسود شده که به اندازه کافی پخته نشدهاند، به خصوص اگر از ماهیهای آب شیرین مناطق بومی تهیه شده باشند.
- آموزش بهداشت عمومی: آگاهیبخشی به افراد، به ویژه ماهیگیران و مصرفکنندگان ماهی، در مورد چرخه زندگی دیفیلوبوتریوم لاتوم و راههای پیشگیری.
درمان
درمان دیفیلوبوتریازیس معمولاً ساده و مؤثر است:
- پرازیکوانتل (Praziquantel): داروی انتخابی و بسیار مؤثر است. یک تک دوز خوراکی (10 تا 25 میلیگرم بر کیلوگرم وزن بدن) معمولاً برای از بین بردن کرم بالغ کافی است.
- نیکلوزامید (Niclosamide): یک داروی جایگزین مؤثر است.
- مکمل ویتامین B12: در بیمارانی که دچار کمخونی مگالوبلاستیک شدهاند، تجویز مکمل ویتامین B12 (خوراکی یا تزریقی) ضروری است.
- پیگیری: پس از درمان، بررسی نمونه مدفوع پس از 1 ماه برای اطمینان از ریشهکن شدن کامل انگل توصیه میشود.