دیپلیدیوم کانینوم (Dipylidium caninum): کرم نواری کک یا خیاری شکل

دیپلیدیوم کانینوم (Dipylidium caninum)، که اغلب با نام‌های “کرم نواری کک” (Flea Tapeworm) یا “کرم نواری خیاری شکل” (Cucumber Tapeworm) شناخته می‌شود، یک انگل روده‌ای از سستودها، راسته سیکلوفیلیده و خانواده دیپلیدییده است. این انگل عمدتاً انگل سگ‌ها و گربه‌ها است، اما انسان (به ویژه کودکان خردسال) می‌تواند به طور تصادفی و با بلع میزبان واسط آلوده، به آن مبتلا شود. اگرچه عفونت در انسان معمولاً خفیف یا بدون علامت است، اما شناخت آن به دلیل شیوع در حیوانات خانگی و اهمیت بهداشت عمومی ضروری است.

مرفولوژی کرم بالغ و تخم‌ها

• کرم بالغ: کرم‌های بالغ دیپلیدیوم کانینوم نسبتاً کوچک هستند و طول آن‌ها به 10 تا 70 سانتی‌متر (معمولاً 15 تا 40 سانتی‌متر) می‌رسد. بدن آن‌ها شامل اسکولکس، گردن و حدود 60 تا 170 پروگلوتید است.
  • اسکولکس (Scolex): کوچک و گلابی‌شکل است. دارای چهار بادکش و یک روستلوم قابل جمع شدن (retractable rostellum) است که به چندین ردیف قلاب‌های کوچک مسلح است.
  • پروگلوتیدها (Proglottids): پروگلوتیدهای بالغ و گراوید بسیار مشخص هستند. آن‌ها ظاهری شبیه به دانه کنجد یا دانه خیار (Cucumber Seed-shaped) دارند که نام رایج انگل نیز از همین ویژگی گرفته شده است. ویژگی منحصر به فرد آن‌ها این است که هر پروگلوتید دارای دو مجموعه کامل اندام تناسلی (Double Genital Pores) است، یعنی در هر دو سمت جانبی (چپ و راست) پروگلوتید یک منفذ تناسلی وجود دارد.
  • پروگلوتیدهای گراوید (Gravid Proglottids): این پروگلوتیدها از انتهای کرم جدا شده و ممکن است به صورت منفرد یا زنجیره‌ای (شبیه دانه برنج یا دانه خیار خشک شده) از طریق مدفوع دفع شوند یا به طور فعال از مقعد خارج شوند. آن‌ها متحرک هستند و می‌توانند روی پوست اطراف مقعد حرکت کنند.
• تخم‌ها (Egg): تخم‌های D. caninum به ندرت به صورت منفرد در مدفوع دیده می‌شوند. آن‌ها به صورت مجموعه‌ای در داخل یک کپسول تخم (Egg Capsule) یا پاکت تخم (Egg Packet) قرار دارند.
  • پاکت تخم: این پاکت‌ها حاوی 5 تا 30 (و گاهی تا 100) تخم کوچک (حدود 25-40 میکرومتر) هستند که هر یک از آن‌ها حاوی یک انکوسفر (جنین شش قلابی) است. شکل و اندازه پاکت‌های تخم می‌تواند متغیر باشد، اما وجود مجموعه‌ای از تخم‌ها در یک پاکت، ویژگی تشخیصی مهمی است.

چرخه زندگی (Life Cycle)

دیپلیدیوم کانینوم یک چرخه زندگی غیرمستقیم دارد که نیاز به میزبان واسط حشره‌ای دارد:

1. دفع پروگلوتیدها/پاکت‌های تخم: پروگلوتیدهای گراوید حاوی پاکت‌های تخم، از بدن کرم بالغ جدا شده و همراه با مدفوع سگ یا گربه آلوده دفع می‌شوند. این پروگلوتیدها ممکن است روی پوست اطراف مقعد یا در محیط (خاک، فرش، رختخواب حیوان) دیده شوند.
2. مصرف پاکت‌های تخم توسط لارو حشرات: پاکت‌های تخم توسط لارو کک‌ها (مانند Ctenocephalides canis و Ctenocephalides felis) یا گاهی لارو شپش‌های جونده سگ (Trichodectes canis) بلعیده می‌شوند. این حشرات به عنوان میزبانان واسط عمل می‌کنند.
3. تکامل در حشره: در داخل لارو حشره، پاکت‌های تخم باز شده و انکوسفرها آزاد می‌شوند. انکوسفرها به دیواره روده لارو نفوذ کرده و به فرم لاروی عفونت‌زا به نام سیستی‌سرکوئید (Cysticercoid) تبدیل می‌شوند. این سیستی‌سرکوئیدها تا زمانی که لارو حشره به کک بالغ تبدیل شود، در بدن آن باقی می‌مانند.
4. عفونت میزبان نهایی (سگ/گربه): سگ‌ها و گربه‌ها با لیسیدن بدن خود و بلعیدن کک‌های بالغ آلوده به سیستی‌سرکوئید، آلوده می‌شوند. سیستی‌سرکوئیدها در روده کوچک آزاد شده، به دیواره روده می‌چسبند و در عرض حدود 3 هفته به کرم بالغ تبدیل می‌شوند.
5. عفونت انسان (میزبان تصادفی): انسان (به ویژه کودکان خردسال و شیرخواران) به طور تصادفی با بلع کک‌های بالغ آلوده (که ممکن است هنگام بازی با حیوانات خانگی یا در محیط به دهانشان راه پیدا کند) آلوده می‌شود. همچنین ممکن است از طریق بوسیدن حیوانات خانگی آلوده که کک دارند، یا از طریق دست‌های آلوده، کک‌ها به طور ناخواسته بلعیده شوند.
6. بلوغ کرم در انسان: در روده کوچک انسان، سیستی‌سرکوئید آزاد شده و به کرم بالغ تبدیل می‌شود. کرم‌ها می‌توانند برای مدت نامعلومی (معمولاً کمتر از یک سال) در روده انسان زندگی کنند.

اپیدمیولوژی و مناطق شیوع

دیپلیدیوم کانینوم دارای پراکندگی جهانی است و در هر منطقه‌ای که سگ‌ها و گربه‌ها (به عنوان میزبانان نهایی اصلی) و کک‌ها (به عنوان میزبانان واسط) حضور دارند، یافت می‌شود. عفونت در انسان نادر است، اما شایع‌ترین سستود در انسان در ارتباط با حیوانات خانگی است. در ایران نیز، با توجه به وجود سگ‌ها و گربه‌های اهلی و شیوع کک‌ها، موارد آلودگی به D. caninum در حیوانات و به صورت تک‌گیر در انسان، به ویژه در کودکان، گزارش شده است. کودکان خردسال، به دلیل تماس نزدیک‌تر با حیوانات خانگی و سطح پایین‌تر بهداشت فردی، بیشتر در معرض خطر ابتلا به این عفونت هستند.

بیماری‌زایی و علائم بالینی (دیپلیدیازیس)

عفونت با دیپلیدیوم کانینوم در انسان اغلب بدون علامت (آسیمپتوماتیک) است یا علائم بسیار خفیف و غیر اختصاصی دارد:

• علائم گوارشی: درد خفیف شکم، ناراحتی شکمی، اسهال یا یبوست، بی‌اشتهایی یا افزایش اشتها.
• خروج پروگلوتیدها: شایع‌ترین علامت و دلیلی که بیماران به پزشک مراجعه می‌کنند، مشاهده پروگلوتیدهای متحرک و خیاری‌شکل (مشابه دانه برنج یا کنجد) در مدفوع، اطراف مقعد، یا روی لباس زیر و رختخواب است. این پروگلوتیدها ممکن است خارش و تحریک در ناحیه پری‌آنال (اطراف مقعد) ایجاد کنند.
• علائم عمومی (نادر): خارش بینی، تحریک‌پذیری، بی‌خوابی (به ویژه در کودکان).

تشخیص آزمایشگاهی

تشخیص دیپلیدیازیس در انسان معمولاً با یافتن پروگلوتیدهای مشخص یا پاکت‌های تخم در مدفوع یا اطراف مقعد صورت می‌گیرد:

• مشاهده پروگلوتیدها: یافتن پروگلوتیدهای متحرک و خیاری‌شکل در مدفوع یا اطراف مقعد (که ممکن است خشک و چروکیده شده باشند) مهمترین روش تشخیصی است. این پروگلوتیدها را می‌توان زیر میکروسکوپ له کرده تا پاکت‌های تخم را مشاهده کرد و تشخیص را تأیید کرد.
• بررسی میکروسکوپی مدفوع: در بررسی روتین مدفوع، ممکن است به جای تخم‌های منفرد، پاکت‌های تخم مشاهده شوند که حاوی مجموعه‌ای از تخم‌ها هستند. این پاکت‌ها به دلیل پوسته نازک ممکن است به راحتی در روش‌های تغلیظ تخریب شوند.
• روش Scotch Tape Test: این روش (مشابه روش تشخیص کرمک) می‌تواند برای جمع‌آوری پروگلوتیدها یا پاکت‌های تخم از اطراف مقعد استفاده شود.

پیشگیری و کنترل

پیشگیری از عفونت دیپلیدیوم کانینوم در انسان عمدتاً بر کنترل کک‌ها در حیوانات خانگی و رعایت بهداشت متمرکز است:

• کنترل کک در حیوانات خانگی: استفاده منظم از داروهای ضد کک برای سگ‌ها و گربه‌ها. این مهمترین اقدام برای قطع چرخه انتقال انگل است.
• درمان ضد کرم حیوانات خانگی: درمان منظم سگ‌ها و گربه‌ها با داروهای ضد کرم (مانند پرازیکوانتل) تحت نظر دامپزشک.
• بهداشت فردی: شستشوی کامل دست‌ها با آب و صابون (به ویژه پس از تماس با حیوانات خانگی و قبل از غذا)، به خصوص در کودکان.
• نظافت محیط: تمیز کردن منظم محیط زندگی حیوانات خانگی (فرش، رختخواب، محل خواب) برای از بین بردن تخم‌های کک.
• نظارت بر کودکان: آموزش به کودکان در مورد عدم بوسیدن حیوانات خانگی روی صورت، و عدم دست زدن به مدفوع حیوانات.

درمان

درمان دیپلیدیازیس در انسان معمولاً مؤثر و ساده است:

• پرازیکوانتل (Praziquantel): داروی انتخابی. یک تک دوز خوراکی (5 تا 10 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن) معمولاً برای از بین بردن کرم بالغ کافی است.
• نیکلوزامید (Niclosamide): یک داروی جایگزین مؤثر است.
• کنترل کک: همزمان با درمان فرد، کنترل و از بین بردن کک در حیوانات خانگی و محیط برای جلوگیری از عفونت مجدد ضروری است.